در گذشته به موسیقی سنتی ایرانیبه طور جزئی‌تر نگاه کرده‌ایم. قبل از جدا شدن موسیقی ایرانی از موسیقی عثمانی، استاد موسیقی را بر اساس مقام‌های موسیقی توضیح و آموزش می‌داده اند.
مقام، نظامی از مدهای ملودیک است که در موسیقی سنتی عربی و ترکی، که اصولاً ملودیک هستند، استفاده می‌شد. کلمه مقام در زبان شیرین عربی معنای جایگاه و محل قرارگیری می‌دهد.
آغاز جدایی موسیقی ایرانی از موسیقی عثمانی احتمالاً به دوران تیموریان بازگردد. در قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی، همزمان با دوران حکومت سلسله‌های ایلخانیان و تیموریان در ایران، مفهوم مقام در موسیقی فلات آناتولی شرقی توسعه یافت.
این موسیقی با موسیقی‌ای که در ایران و هرات (جمهوری اسلامی افغانستان کنونی) نواخته می‌شد، تفاوت داشت.
به گفته پروفسور رافائل یورگ کیزوتر، تاریخ‌نگار موسیقی و استاد بزرگ موسیقی اهل اتریش:
«موسیقی‌دان‌های ایرانی در طول پیشرفت‌های عظیمی موسیقی دوران خود گام‌های بزرگی برای تغییرات بنیادی موسیقی برداشته‌‌اند.»
در نتیجه اساتید فقط نام‌های دوازده مقام و شش آواز اصلی را حفظ کردند و به همه مفاهیم دیگر عربی نام‌ها یا دسته بندی های فارسی قرار دادند.
یکی از نتایج این پیشرفت، ظهور دستگاه‌های موسیقی به عنوان نوع جدیدی از دسته‌بندی ملودی‌های موسیقیایی فارسی بود. واژهٔ دستگاه از زمان قاجار در موسیقی فارسی رایج شد.ایرانیان در آن زمان به جای واژه مقام از واژه دستگاه استفاده می‌کردند.
به گفته محسن حجاریان:
«موسیقیدان قومی ایرانی، اولیم استفاده از واژه دستگاه به معنای امروزی آن به دوران رساله‌های آقا بابا مخمور، موسیقی‌دانی در دربار فتحعلی شاه قاجار، بازمی‌گردد.»
اولین سند نوشته شده در مورد تقسیم‌بندی دستگاه‌ها به شکل امروزی، بحورالالحان نوشته فرصت‌الدوله شیرازی است.
این اثر در سال ۱۹۰۴ در بمبئی به چاپ رسید که فقط گوشه‌های (که تحولات ملودیک و معرف پویایی‌های مختلف و بالقوه یک دستگاه است) هر دستگاه در آن فهرست شده است. این کتاب اشاره‌ای به ساختار دستگاه و نت‌های موسیقیایی گوشه‌ها نمی‌کند.
در سالیان پایانی دوران قاجار، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی، پسران علی اکبر فراهانی، موسیقیدان سرشناس و مشهور ایرانی، دستگاه‌ها را به صورت مجموعه‌ای با عنوان ردیف گردآوری و تدوین کردند.
آن‌ها مفهوم و تعریف ردیف را به نسل بعدی موسیقی‌دانان ایرانی مانند اسماعیل قهرمانی، نورعلی برومند، درویش خان و علینقی وزیری آموختند.
باید یادآور شد که ردیف در موسیقی ایرانی به معنای طرز قرار گرفتن مثال‌های ملودیک، آوازها و موسیقی کلاسیک ایرانی است که از آن تحت نام گوشه نام برده می‌شود.
ردیف در موسیقی ایرانی نقش بسیار مهمی در فرهنگ موسیقی سنتی ایرانیایفا کرد.
اهمیت ردیف در فرهنگ جهان به اندازه‌ای بالا است که یونسکو آن را به عنوان میراث فرهنگی ناملموس در فهرست خود ثبت کرده است.
در میان این موسیقی‌دانان، دکتر وزیری اولین کسی بود که به طور رسمی با موسیقی غربی آشنا بود زیرا او در آلمان و فرانسه آموزش دیده بود.
وی با وسعت دادن و گستردن نت‌نویسی غربی برای نمایش ریزپرده‌های رایج در موسیقی دستگاه، چندین گوشه از هر دستگاه را نت‌نویسی کرده و اولین ردیف مکتوب برای دستگاه را نوشت.
از آن روز به بعد، موسیقی‌دان‌های نسخه‌های مختلفی از ردیف را به صورت صوتی و مکتوب گردآوری کردند.
• ر یشه‌شناسی واژه دستگاه به چه صورت است؟
به گفته بسیاری از نظریه پردازان، واژه دستگاه از دو واژه دست و گاه تشکیل شده است. این واژه به محل قرارگیری دست بر روی دسته سازها اشاره دارد. البته برخی نظریه پردازان بر این باورند که واژه دستگاه از کتاب گات‌ها، سروده‌های اوستایی زرتشت، برگرفته شده است.
راهنمای انتخاب موسیقی مناسب